Tháng tám âm lịch lại sắp về, những con phố lớn nhỏ ở Hà Nội, TP.HCM hay bất cứ đô thị nào cũng nhuộm trong sắc đỏ và vàng rực rỡ của những gian hàng bánh Trung thu. Từ xa, dễ dàng nhận ra các quầy bán bánh dựng tạm bên lề đường, bày biện đủ kiểu hộp sang trọng, ánh đèn vàng rực rỡ hắt ra như một lời mời gọi ngọt ngào. Trung thu vốn là Tết của thiếu nhi, nhưng có lẽ chưa bao giờ “cái bánh” nhỏ bé ấy lại gánh trên vai nhiều ý nghĩa, từ niềm sum họp đến cả… giá trị phô trương.
Một thị trường “trăm hoa đua nở”
Tết Trung Thu, hay còn gọi là Tết Đoàn Viên, là một trong những lễ hội truyền thống quan trọng nhất của người Việt Nam. Tết Trung Thu không chỉ là dịp để gia đình sum họp, ngắm trăng, phá cỗ mà còn là dịp để thưởng thức những chiếc bánh trung thu thơm ngon. Tuy nhiên, theo thời gian, bánh trung thu đã trải qua nhiều thay đổi, từ hương vị truyền thống đến những biến tấu xa xỉ, phản ánh sự thay đổi của xã hội và kinh tế nước ta.
Thuở ban đầu, bánh trung thu mang đậm ý nghĩa của sự đoàn viên, sum vầy. Bánh thường có hình tròn hoặc hình vuông, tượng trưng cho trời và đất, cho sự đầy đặn và sung túc. Nhân bánh truyền thống thường là đậu xanh, hạt sen, lạp xưởng, trứng muối, mỡ phần, mang hương vị ngọt ngào, béo ngậy, gợi nhớ về những giá trị gia đình và truyền thống văn hóa. Bánh trung thu ngày xưa thường được làm thủ công tại nhà hoặc tại các lò bánh nhỏ, mang đậm hương vị đặc trưng của từng gia đình, từng địa phương. Những chiếc bánh trung thu giản dị nhưng chứa đựng tình cảm, sự quan tâm của người mua bánh dành cho những người thân yêu.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, bánh trung thu đã trở thành một mặt hàng kinh doanh, với sự cạnh tranh khốc liệt giữa các thương hiệu. Các nhà sản xuất bánh trung thu không ngừng sáng tạo ra những loại bánh mới lạ, độc đáo, với những nguyên liệu cao cấp, đắt tiền như bào ngư, vi cá, yến sào, nấm truffle.
Hình thức bánh cũng được chú trọng hơn, với những hộp bánh được thiết kế sang trọng, tinh xảo, trở thành món quà biếu tặng đắt giá. Sự biến đổi này đã khiến cho bánh trung thu dần mất đi ý nghĩa truyền thống, trở thành một biểu tượng của sự xa xỉ, phô trương. Có thương hiệu tung ra hộp bánh mạ vàng, đi kèm rượu ngoại, trà thượng hạng, thậm chí được quảng bá như một món quà “đẳng cấp, sang trọng, xứng tầm tri ân”.
Chị Hoàng Yến, một nhân viên văn phòng tại quận 1, TP.HCM, cười khi chia sẻ: “Công ty tôi năm nào cũng đặt bánh Trung thu biếu đối tác. Hộp rẻ nhất cũng phải trên 700 nghìn, loại đặc biệt có khi lên đến 2–3 triệu. Tôi nghĩ bánh chỉ là cái cớ, còn thực chất là một hình thức quà tặng để giữ quan hệ.”
Cuộc đua xa xỉ trong thị trường bánh trung thu không chỉ thể hiện ở giá cả mà còn ở sự đa dạng của các loại bánh. Sự đa dạng này đáp ứng nhu cầu của nhiều đối tượng khách hàng khác nhau, nhưng cũng đồng thời làm mất đi bản sắc văn hóa của bánh trung thu truyền thống.
Một trong những nguyên nhân dẫn đến sự xa xỉ hóa của bánh trung thu là do nhu cầu biếu tặng quà của người dân. Trong xã hội Việt Nam, việc biếu tặng quà là một nét văn hóa đẹp, thể hiện sự quan tâm, kính trọng đối với người nhận. Trong bối cảnh đó, bánh trung thu trở thành một món quà biếu tặng lý tưởng, vừa mang ý nghĩa truyền thống, vừa thể hiện được sự “chịu chơi” của người tặng. Điều này đã thúc đẩy các nhà sản xuất bánh trung thu tập trung vào việc sản xuất những loại bánh đắt tiền, sang trọng, phục vụ nhu cầu biếu tặng của một bộ phận khách hàng.
Một giám đốc marketing của một công ty truyền thông chia sẻ ngắn gọn: “Biếu tặng Trung thu là nghi thức. Không tặng thì kỳ, mà tặng thì phải đẹp, phải sang. Bánh thì ai ăn cũng được, nhưng hộp mới là thứ gây ấn tượng.”
Vậy là, trong khi những chiếc bánh tròn nhỏ bé gói trong giấy bóng kính ngày xưa chỉ đơn giản mang đến niềm vui trẻ thơ, thì nay chiếc hộp lớn, nặng, mạ vàng, in rồng phượng… lại trở thành “nhân vật chính”. Đẩy giá một hộp bánh trung thu chỉ 4 cái nhưng lên đến vài triệu đồng.
Khi bánh trở thành… món quà quyền lực
Trung thu ngày nay, với nhiều doanh nghiệp, đã vượt xa ý nghĩa đoàn viên gia đình. Bánh Trung thu trở thành một công cụ xã giao. Người ta tặng nhau không chỉ để “ăn”, mà để thể hiện sự trân trọng, sự đầu tư vào mối quan hệ.
Thực tế, những chiếc hộp bánh bạc triệu chỉ chiếm một phần nhỏ thị trường, nhưng lại tạo ra sự đối lập rõ rệt. Một bên là người tiêu dùng phổ thông, chọn vài chiếc bánh bình dân về cúng trăng cho con trẻ. Bên kia là những món quà xa hoa, đôi khi không được ăn hết, mà chỉ để… trưng bày, hoặc tái tặng. Ở các siêu thị lớn, kệ bánh Trung thu đa dạng đến mức khiến người mua hoa mắt. Bánh truyền thống, bánh “healthy” ít đường, bánh chay, bánh nhập khẩu từ Đài Loan, Hồng Kông, Nhật Bản… tất cả chen chúc trong một mùa trăng ngắn ngủi.
Tuy nhiên, sự xa xỉ hóa của bánh trung thu cũng gây ra những hệ lụy tiêu cực. Giá cả bánh trung thu ngày càng tăng cao, khiến cho nhiều người dân, đặc biệt là những người có thu nhập thấp, không có khả năng mua bánh trung thu để biếu tặng. Vì nếu biếu những chiếc bánh bình dân, người biếu cũng ngại mà người được biếu cũng không thích. Điều này tạo ra sự bất bình đẳng trong xã hội, khi mà chỉ có những người giàu có mới có thể tận hưởng trọn vẹn niềm vui của Tết Trung Thu.
Tại một tiệm bánh truyền thống những chiếc bánh trung thu truyền thống vẫn được ra đời với nhân bánh đậu xanh, thập cẩm với giá 35.000 – 50.000 đồng/chiếc. Chủ tiệm chia sẻ: “Khách bình dân vẫn còn nhiều, họ mua vài cái về cho con cháu. Bánh tôi làm không cầu kỳ, nhưng ai ăn cũng thấy hương vị xưa. Ngày nay hộp sang thì cứ sang, nhưng tôi tin cái ngon vẫn nằm ở cái hồn của chiếc bánh. Còn để biếu tặng, họ sẽ chọn những thương hiệu với mẫu mã từ hộp đến bánh cầu kỳ và bắt mắt hơn.”
Không phải là chiếc bánh đắt hay rẻ, mà là nó còn giữ được ý nghĩa gắn kết con người hay không?.
Giữa vòng xoáy xa xỉ, câu hỏi đặt ra: Trung thu còn là Tết của thiếu nhi hay đã biến thành “mùa quà tặng” của người lớn? Câu trả lời có lẽ nằm ở sự lựa chọn của mỗi người. Có những gia đình chọn bánh bình dân, ngồi quây quần cùng nhau dưới ánh trăng. Có những công ty chi mạnh tay để mua hộp sang trọng biếu đối tác. Và cũng có những đứa trẻ vùng quê chỉ cầm trên tay chiếc đèn giấy nhỏ, vẫn hồn nhiên reo vui khi trăng rằm lên cao.
Sự đa dạng của thị trường phản ánh sự thay đổi trong xã hội: từ giản dị đến xa hoa, từ truyền thống đến hiện đại. Điều đáng nói không phải là chiếc bánh đắt hay rẻ, mà là nó còn giữ được ý nghĩa gắn kết con người hay không?.
Nhìn vào thị trường bánh Trung thu hôm nay, người ta có thể thấy đủ mọi sắc thái: rực rỡ, xa hoa, phong phú, nhưng cũng đầy lo âu về sự thương mại hóa. Trong vòng quay của kinh tế, bánh Trung thu không còn đơn thuần là món ăn chơi mùa trăng. Nó đã trở thành tấm gương phản chiếu đời sống xã hội: có kẻ dư thừa, có người chắt chiu, và có cả những nỗi nhớ về một thời đơn giản.
Trung thu vẫn sẽ đến hằng năm, với trăng tròn và lồng đèn sáng rực. Còn chiếc bánh Trung thu – dù sang trọng hay bình dân – cuối cùng vẫn chỉ thật sự trọn vẹn khi nó được chia sẻ trong vòng tay gia đình, bè bạn.
Huỳnh Nam/ Ban PV – Chuyên đề
